Nieuwe democratie

Om een nieuwe economie te realiseren zullen we moeten samenwerken zoals we nog nooit gedaan hebben. Of zoals Professor Jan Jonker tijdens zijn Duurzame Troonrede ‘Collectief Waarden Organiseren’ in september 2020 verwoordde: ‘Steeds meer mensen en organisaties roepen om een nieuwe invulling van de economie. Helaas komen ook veel mensen in hun persoonlijke strijd voor wat zij duurzaam, sociaal en rechtvaardig vinden recht tegenover een ander te staan. Maar de toekomst kan alleen collectief gevormd worden. In samenwerking met en niet tegen elkaar. We moeten collectief werken aan een socio-economische transitie. Het omzetten van woorden en concepten is amper gestart’.

Er bestaan grote verschillen tussen landen in de manier waarop de besluiten worden genomen en (wetgevende en de uitvoerende) macht is ingericht en samengesteld. Onze samenleving kenmerkt zich door een democratisch systeem. In een democratie is de voltallige bevolking soeverein en is alle autoriteit gebaseerd op de (minstens theoretische) instemming van het volk. Deze bestuursvorm is gebaseerd op het menselijke gelijkheidsideaal.

Met behulp van de ‘democratische driehoek’, een term van de Nederlandse socioloog Anton Zijderveld, worden de rollen en posities van de kernspelers burgers, bedrijven en overheid geïllustreerd. De samenstellende delen van deze driehoek bestaan uit de staat (overheid), de markt (economie) en de burgermaatschappij. Ieder element kent zijn eigen inhoud en kracht, maar is tevens in zijn werking afhankelijk van de andere twee samenstellende delen. Naast de kerndriehoek is er het maatschappelijk middenveld, ookwel civil society genoemd, het geheel van particuliere organisaties in een samenleving, die verschillende groepen, meningen en belangen vertegenwoordigen.  Globaal bestaat het maatschappelijk middenveld uit onderwijs & onderzoek, media en een keur aan maatschappelijke organisaties (o.a. goede doelen organisaties (NGO’s), belangen- en beroepsorganisaties).

Het verbeteren van hoe onze samenleving werkt en het vormgeven van onze toekomst, vraagt niet alleen om verandering van ons economisch denken en handelen. Naast verandering van het ‘wat’ is verandering van het ‘hoe’ misschien nog wel belangrijker. Want wie bepaalt hoe onze toekomst eruit komt te zien?

Voor innovatie van onze economie wordt vaak alleen gekeken naar instrumentele innovatie. Naar concrete producten en (technologische) innovaties. En waar deze absoluut nodig zijn, zal het onvoldoende zijn om een daadwerkelijke economietransitie te realiseren. Hiervoor is namelijk sociale innovatie nodig. Verandering van het ‘hoe’.

Sociale innovatie omvat het veranderen van onze manier waarop we onze economie vormgeven: nieuwe manieren van kijken, samenwerken, co-creëren en realiseren. En hoe we deze nieuwe manieren verankeren tot nieuwe besluitvormings- en machtsstructuren en instituten. Alles met het doel nieuwe keuzes vanuit een zo breed, inclusief mogelijk perspectief te maken.

Hoe een nieuwe economie, onze toekomst, er uit zal komen te zien weten we natuurlijk niet. Deze vormt zich door de keuzes die we in die nieuwe structuren en werkwijzes met elkaar, als samenleving, maken. Burgers, bedrijven, overheden, onderwijs, maatschappelijke organisaties, media en politici: in een democratisch land mag iedereen (mee)bepalen hoe onze toekomst eruitziet en wat we als ‘het nieuwe normaal’ willen gaan beschouwen.

Daarom is het goed om te zien hoeveel initiatieven, die geïnspireerd zijn door één of meerdere van deze nieuwe manieren van denken over onze economie, al doende, experimenterend en lerend in de dagelijkse praktijk worden gebracht. Bijvoorbeeld de transformatieprocessen naar circulaire ketens, aanpak van industriële decarbonisatie (reductie van CO2) en de ontwikkeling van ESG (Environment, Social en Governance)-criteria  en -verslaglegging in het bedrijfsleven. Maar ook de ontwikkeling van een Nationale Monitor Brede Welvaart door het CBS, een Donutcoalitiestrategie of een Global Goals-aanpak door gemeentes als Amsterdam of Utrecht, de ontwikkeling van energiecoöperaties voor onze energietransitie, het starten van ecodorpen en -wijken, de ontwikkeling van (participatieve) wijkplatforms of stadsbewegingen voor stimulans van particulier initiatief of het stimuleren van het burgerberaden.

Bij het veranderen onze democratische samenwerking gaat het erom op een andere manier tot keuzes en besluiten te komen dan dat we tot nu toe gedaan hebben. (Zie ook ons artikel ‘De economietransitie: Samenwerken aan een betere samenleving‘). Democratie draait om ons gedrag en daarmee om leiderschap.

Zonder dat wij het vaak beseffen kenmerkt ons democratische denken en doen door, wat in de antropologie, masculiene waarden wordt genoemd. Deze waarden zijn als bijvoorbeeld competitie, ratio, resultaat/doelgericht en controle. Deze manier van denken heeft er toe geleid dat we deze waarden aannemen als de norm waaraan we ons denken en doen relateren. Ons economische en democratische (politieke en bestuurlijke) gedrag kenmerkt zich eveneens door masculiene waarden: Daadkrachtig, doelgericht en (vaak) op korte termijn gericht sturend handelen wordt kwalitatief als beter ervaren.

In een feminiene samenleving wordt aandacht gegeven aan samenwerking, de zintuigelijke kant, het streven naar nut voor algemeen belang en de ontwikkeling van waarde in brede zin. Feminien gedrag uit zich door de nadruk op menselijk contact en relaties, op het aangaan van (diepere) verbinding en de focus op het proces in plaats van de uitkomst. Al enige tijd is er in de westerse samenleving een feminiseringstrend gaande. Met meer aandacht voor feminiene waarden gaan we meer eer ontlenen aan samenwerken en delen in tegenstelling tot wedijver en presteren. Nieuwe (digitale) technologie is hier enorm behulpzaam bij door de nieuwe en grensoverschrijdende manieren waarop er samengewerkt kan worden.

Een nieuwe democratie ontwikkelen draait om het vinden van een nieuwe balans tussen deze waarden, zowel in ons denken als ons doen.

Ons democratische systeem ligt op verschillende plekken zichtbaar en onzichtbaar verankerd in onze samenleving. In onderstaande grafische weergave hebben we de belangrijkste onderdelen bijeen gebracht en zijn we tot zes onderdelen gekomen.

Lees meer over de zes onderdelen via onderstaande links.